Güneş'i ışık kaynağı, Ay'ı yansıtıcı bir perde ve Dünya'yı da bazen perdenin önünde bazen perdenin arkasında bulunan ışık geçirmez bir cisim olarak düşünebiliriz.
Güneş ışınları perdenin bir tarafına düştüğünde ve Dünya perdenin öbür tarafında durduğunda, aradaki perde Güneş'in ışınlarının Dünya'ya ulaşmasını engellediği için karanlık oluşur. Dünya'nın tarafından bakıldığında Güneş, Ay'ın arada kalan bedeni ile örtülür. Öyle ki biz Güneş'i göremeyiz. Bu, Güneş tutulmasıdır. Yeniay günlerinde meydana gelir.
Güneş'in ışınları Dünya'ya ulaşırken, Dünya Güneş ile Ay'ın arasındadır. Bunun sonucunda Dünya'nın bedeni perdenin, yani Ay'ın bedenin üstüne düşer. Çünkü Dünya, perdenin üstüne yansıyacak olan ışığı keser. Bu, Ay tutulmasıdır. Dolunay günlerinde meydana gelir.
1. TUTULMALARIN DOĞAL NEDENLERİ
Tutulmanın oluşması için Ay, Dünya ve Güneş üçlüsünün bir doğru boyunca dizilmiş olması gerekir. Buna göre; Güneş tutulması yeniay evresinde karşımıza çıkar, Ay tutulması ise Dolunay evresinde. Ancak, Ay'ın Dünya etrafındaki dolanma hareketini gerçekleştirdiği düzlem (Ay'ın yörünge düzlemi) ile ekliptik (tutulum) düzlemi arasındaki 8.5'lik bir eğim yüzünden her yeniay günü Güneş tutulması olmaz ve her Dolunay günü Ay tutulması olmaz.
Dünya'dan görüldüğü şekliyle güneş kolay görülür biçimde, bir elips olarak düşünülebilecek bir yörüngede hareket eder. Bu elipsin içbükey tarafındaki odak noktalardan birinde Dünya bulunur. Bu yörüngenin düzlemi bizim ekvatorumuza doğru 23 derecelik bir açıyla eğilmiştir. Ama Ay da Dünya'nın çevresinde eliptik bir yörüngede hareket eder, odak noktası dünyadır ve bu yörüngenin düzlemi bizim ekvatorumuza 28 derecelik bir açıyla eğilmiştir ve sonuçta Güneş'in yörüngesine 5 derecelik bir açıyla eğilmiştir. Güneş'in yörüngesinin düzlemi ile Ay'ın yörünge düzleminin kesiştiği noktaya Düğüm (Node) denir. Düğüm'ün üzerinde veya yakınında Güneş ile Ay bir kavuşum veya karşıtlık oluşturduklarında - yani ya Yeniay ya da Dolunay olduğunda – Güneş ya da Ay tutulması gerçekleşir.
2. GÜNEŞ TUTULMASI
2.1. Nasıl Meydana Gelir?
Dünya'nın yerinde tam olan tutulma bir başka yerde sadece parçalı olabilir. Ay'ın hareketi bir günde 13 derece, Güneş'inki sadece 1 derece olduğu için, Ay Güneş'i günde 12 derece, saate 30 dakika geçer. Dünya her zaman kendi ekseni üzerinde batıdan doğuya doğru döner ve Güneş'le Ay doğudan batıya gidiyor şekilde görünürler. Ancak Ay'ın diskinin merkezinin Güneş'in diskinin merkezi ile birleştiği zaman noktasında, birleşen ışıklar Dünya'nın yüzeyinde bir noktanın tam üzerinde görülürler ve bu noktada tutulma 'öğlene merkezli'dir. Ancak Güneş ve Ay'ın biraraya gelen diskleri 1 derece kadar yaklaştıklarında, Ay bu mesafenin yarısını katettiğinde veya Güneş'in batısına 30` yaklaştığında Güneş tutulması başlar, çünkü o zaman kenar çizgileri birbirine değmeye başlar. Yarım saat içinde Ay'ın kenar çizgisi Güneş'in diskinin merkezine ulaşır ve sonraki yarım saat içinde Ay'ın merkezi Güneş'in merkezi ile birleşir. Bu aşama sadece bir iki dakika sürer ve Ay yaklaşık aynı süre içinde tutulmayı tamamlamak üzere Güneş'in doğusuna doğru ilerler. Bu durumda eğer Güneş sabit dursaydı ve Ay tam merkezinden geçseydi bir tutulma iki saat sürerdi. Ama Güneş yörüngesinde hareketini sürdürmekteir ve iki saat içerisinde boylamını 5 dakika arttırır ve Ay'ın bunu geçmesi 10 dakika sürer. Ayrıca Ay her zaman aynı oranda ilerlemez, tutulma esnasında yörüngesinin belirli bir noktasında, birbaşka durumda ise bir başka noktasındadır. Bu neenle her şeyden önce Güneş'in ve Ay'ın yarı çaplarını bulmamız ve bunları birbirleri ile toplamamız gerekir. Sonra boylamda Ay'ın Güneş'I yakalama oranını buluruz. Böylece ilk temastan itibaren Ay'ın Güneş'in merkezine ulaşma süresini, yani sürenin tamamının yarısını buluruz.
2.2. Türkiye'de Kayıtlardaki İlk Tutulmalar
İstanbul Kandilli Rasathanesi kayıtlarına göre 22 Aralık 1870 tarihinde Tunus, Libya, Yunanistan ve ülkemizi içine alan bir kuşakta tam Güneş tutulması olmuş ve iki gün sonra Tunus'ta 5.2 şiddetinde bir deprem olmuştur. Güneş tutulması ile depremin bir ilişkisi olup olmadığı hala bilinmiyor.
Daha eski tarihlerde 19 Kasım 1816 günü de sadece Türkiye'den görülebilecek halkalı Güneş tutulması gerçekleşti. Araştırmacılar bu tarihte yazılmış, bu tarihi şiiri bulmuşturlar (bu şiir İstanbul Kandilli Rasathanesi'nde aynen muhafıza edilmektedir);
Şehr-i Recep salhinde çün zulmet olup oldu küsuf
Şerh etmiş idi vakıabu vak'ayı ehl-i rasat
Dehşet gelip halka kamu hatif dedi tarihini
Öğle namazını şem'iyle kıldırdı ol Hakk-ı Ehad
1815'de, bir araştırmacı birkaç gün sonra güneş tutulması olacak demişti. Halbuki çalışmalarında 1815 ile 1816'yı karıştırmıştı. Dediği günde tutulma olmadı. O zamanlar Güneş tutulmasına çok önem veriliyordu, biraz da korkuluyordu. Bu yanlış onun hayatına mal oldu. Bir yıl sonra tam o gün tam Güneş tutulması gerçekleşti.
2.2.1. 11 Ağustos 1999
Bu tarihteki Güneş tutulması Saros dizisinin 21. Tekrarıdır. (1639 yılında başlayan bu dizi 17 Nisan 3009 yılında 77. kez tekrarlanacak tutulma ile sona erecek.)
Ay'ın gölgesi Atlantik Okyanusu'ndan başlayarak Hint Okyanusu'na kadar Dünya'yı taradı. En uzun tutulma süresi 2 dakika 33 saniye ile Romanya'da meydana geldi.
Tutulma ülkemizde (yaz saati uygulamasına göre) saat 14:21'de Karadeniz kıyımızdan (bartın yöresinde) başladı, saat 14:29'da Turhal'a ulaşan gölge 14:43'de güneydoğu sınırımızdan (Cizre) Suriye'ye ulaşdı. Bu saatlerden 1 saat 20 dakika önce parçalı tutulma başladı. Kastamonu, Çorum, Amasya, Tokat, Sivas, Elazığ, Diyarbakır ve Batman tutulma hattı üzerindeki şehirlerimizdi.
3. AY TUTULMASI
3.1.Nasıl Meydana Gelir?
Güneş, ışığı çıkartan ve yayan bir cisimdir. Güneş'in uydusu olan Dünya, Güneş'le karşılaştırıldığında çok küçüktür. Bunun sonucunda Dünya, uzayda Güneş'e göre arkasında kalan bölüme doğru bir külah atar. Buna 'gölge konisi' denir. Ama ışık doğru çizgilerle yol aldığına göre tam olarak Dünya'nın boyutlarını belirten, silindir şeklinde bir başka gölge daha olacaktır. Bu gölgeler uzaya gönderilirler ve Ay bunların hizasından geçerken Ay tutulması gerçekleşir. Gölgeler daima oradadırlar ama Ay bu gölgelerin bulunduğu düzleme – yani ekliptik düzlemine – her zaman denk gelmez. Ay Dünya'nın çevresini dolaşırken, art arda devirlerinde, Düğüm'lerden birine giderek yaklaşır ve 12° 24` içindeyken Dolunay haline gelir ve bu noktada Dünya'nın gölgesine dokunur veya gölge konisine girer. Dolunay, Düğüm'e ne kadar yakınsa Ay tutulması da o kadar büyük olur.
Tutulmanın süresi iki faktöre dayanır; temel olarak, koninin boyutuna ve tutulma esnasında Ay'ın hızına.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder